“Buste de Démosthène, Trinity College, Dublin – Photo de Roger Torrenti, 2017”

→ Introduction à Démosthène

Les Philippiques

Première Philippique (351 av. J-C)

Exorde

§ 1-4

[1]Εἰ μὲν περὶ καινοῦ τινος πράγματος προυτίθετ’, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, λέγειν, ἐπισχὼν ἂν ἕως οἱ πλεῖστοι τῶν εἰωθότων γνώμην ἀπεφήναντο, εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ὑπὸ τούτων ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον, εἰ δὲ μή, τότ’ ἂν καὐτὸς ἐπειρώμην ἃ γιγνώσκω λέγειν· ἐπειδὴ δ’ ὑπὲρ ὧν πολλάκις εἰρήκασιν οὗτοι πρότερον συμβαίνει καὶ νυνὶ σκοπεῖν, ἡγοῦμαι καὶ πρῶτος ἀναστὰς εἰκότως ἂν συγγνώμης τυγχάνειν. εἰ γὰρ ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου τὰ δέονθ’ οὗτοι συνεβούλευσαν, οὐδὲν ἂν ὑμᾶς νῦν ἔδει βουλεύεσθαι.

[2] Πρῶτον μὲν οὖν οὐκ ἀθυμητέον, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, τοῖς παροῦσι πράγμασιν, οὐδ’ εἰ πάνυ φαύλως ἔχειν δοκεῖ. Ὅ γάρ ἐστι χείριστον αὐτῶν ἐκ τοῦ παρεληλυθότος χρόνου, τοῦτο πρὸς τὰ μέλλοντα βέλτιστον ὑπάρχει. Τί οὖν ἐστι τοῦτο ; Ὅτι οὐδέν, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, τῶν δεόντων ποιούντων ὑμῶν κακῶς τὰ πράγματ’ ἔχει· ἐπεί τοι, εἰ πάνθ’ ἃ προσῆκε πραττόντων οὕτως εἶχεν, οὐδ’ ἂν ἐλπὶς ἦν αὐτὰ βελτίω γενέσθαι.

[3] Ἔπειτ’ ἐνθυμητέον καὶ παρ’ ἄλλων ἀκούουσι καὶ τοῖς εἰδόσιν αὐτοῖς ἀναμιμνῃσκομένοις, ἡλίκην ποτ’ ἐχόντων δύναμιν Λακεδαιμονίων, ἐξ οὗ χρόνος οὐ πολύς, ὡς καλῶς καὶ προσηκόντως οὐδὲν ἀνάξιον ὑμεῖς ἐπράξατε τῆς πόλεως, ἀλλ’ ὑπεμείναθ’ ὑπὲρ τῶν δικαίων τὸν πρὸς ἐκείνους πόλεμον. Τίνος οὖν εἵνεκα ταῦτα λέγω ; Ἳν’ εἰδῆτ’, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, καὶ θεάσησθε, ὅτι οὐδὲν οὔτε φυλαττομένοις ὑμῖν ἐστιν φοβερόν, οὔτ’, ἂν ὀλιγωρῆτε, τοιοῦτον οἷον ἂν ὑμεῖς βούλοισθε, παραδείγμασι χρώμενοι τῇ τότε ῥώμῃ τῶν Λακεδαιμονίων, ἧς ἐκρατεῖτ’ ἐκ τοῦ προσέχειν τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν, καὶ τῇ νῦν ὕβρει τούτου, δι’ ἣν ταραττόμεθ’ ἐκ τοῦ μηδὲν φροντίζειν ὧν ἐχρῆν.

[4] Εἰ δέ τις ὑμῶν, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, δυσπολέμητον οἴεται τὸν Φίλιππον εἶναι, σκοπῶν τό τε πλῆθος τῆς ὑπαρχούσης αὐτῷ δυνάμεως καὶ τὸ τὰ χωρία πάντ’ ἀπολωλέναι τῇ πόλει, ὀρθῶς μὲν οἴεται, λογισάσθω μέντοι τοῦθ’, ὅτι εἴχομέν ποθ’ ἡμεῖς, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, Πύδναν καὶ Ποτείδαιαν καὶ Μεθώνην καὶ πάντα τὸν τόπον τοῦτον οἰκεῖον κύκλῳ, καὶ πολλὰ τῶν μετ’ ἐκείνου νῦν ὄντων ἐθνῶν αὐτονομούμενα κἀλεύθερ’ ὑπῆρχε, καὶ μᾶλλον ἡμῖν ἐβούλετ’ ἔχειν οἰκείως ἢ ‘κείνῳ.

§ 9-11

[9] Ὁρᾶτε γάρ, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, τὸ πρᾶγμα, οἷ προελήλυθ’ ἀσελγείας ἅνθρωπος, ὃς οὐδ’ αἵρεσιν ὑμῖν δίδωσι τοῦ πράττειν ἢ ἄγειν ἡσυχίαν, ἀλλ’ ἀπειλεῖ καὶ λόγους ὑπερηφάνους, ὥς φασι, λέγει, καὶ οὐχ οἷός ἐστιν ἔχων ἃ κατέστραπται μένειν ἐπὶ τούτων, ἀλλ’ ἀεί τι προσπεριβάλλεται καὶ κύκλῳ πανταχῇ μέλλοντας ἡμᾶς καὶ καθημένους περιστοιχίζεται.

[10] Πότ’ οὖν, ὦ ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι, πόθ’ ἃ χρὴ πράξετε ; Ἐπειδὰν τί γένηται ; Ἐπειδὰν νὴ Δί’ ἀνάγκη τις ᾖ. Νῦν δὲ τί χρὴ τὰ γιγνόμεν’ ἡγεῖσθαι ; Ἐγὼ μὲν γὰρ οἴομαι τοῖς ἐλευθέροις μεγίστην ἀνάγκην τὴν ὑπὲρ τῶν πραγμάτων αἰσχύνην εἶναι. Ἢ βούλεσθ’, εἰπέ μοι, περιιόντες αὑτῶν πυνθάνεσθαι, « Λέγεταί τι καινόν ; » Γένοιτο γὰρ ἄν τι καινότερον ἢ Μακεδὼν ἀνὴρ ᾿Αθηναίους καταπολεμῶν καὶ τὰ τῶν ῾Ελλήνων διοικῶν ; « Τέθνηκε Φίλιππος ; » « – Οὐ μὰ Δί’, ἀλλ’ ἀσθενεῖ. »

[11] Τί δ’ ὑμῖν διαφέρει ; Καὶ γὰρ ἂν οὗτός τι πάθῃ, ταχέως ὑμεῖς ἕτερον Φίλιππον ποιήσετε, ἄνπερ οὕτω προσέχητε τοῖς πράγμασι τὸν νοῦν· οὐδὲ γὰρ οὗτος παρὰ τὴν αὑτοῦ ῥώμην τοσοῦτον ἐπηύξηται ὅσον παρὰ τὴν ἡμετέραν ἀμέλειαν.

[12] Καίτοι καὶ τοῦτο· εἴ τι πάθοι καὶ τὰ τῆς τύχης ἡμῖν, ἥπερ ἀεὶ βέλτιον ἢ ἡμεῖς ἡμῶν αὐτῶν ἐπιμελούμεθα, καὶ τοῦτ’ ἐξεργάσαιτο, ἴσθ’ ὅτι πλησίον μὲν ὄντες, ἅπασιν ἂν τοῖς πράγμασιν τεταραγμένοις ἐπιστάντες ὅπως βούλεσθε διοικήσαισθε, ὡς δὲ νῦν ἔχετε, οὐδὲ διδόντων τῶν καιρῶν ᾿Αμφίπολιν δέξασθαι δύναισθ’ ἄν, ἀπηρτημένοι καὶ ταῖς παρασκευαῖς καὶ ταῖς γνώμαις.

[9]

• οἷ :  là où (relatif adverbial, lieu où l’on va)
• ἀπειλέω-ῶ : menacer
• ὑπερήφανος, ος, ον : méprisant, plein d’orgueil
• κατέστραπται : parfait moyen-passif de καταστρέφω (καταστροφή, ῆς) : bouleverser, abattre, saccager, soumettre
• προσπεριβάλλομαι : étendre son territoire tout autour
• περιστοιχίζω : tendre des filets tout autour, encercler [insistance sur περί, κύκλῳ, πανταχῇ… Démosthène témoigne d’un véritable complexe obsidional !]

Voyez en effet, Athéniens, la situation, à quel degré d’impudence en est arrivé cet homme, qui ne vous donne même pas le choix d’agir ou de rester tranquille, mais vous menace, et tient, dit-on, des propos pleins d’orgueil, et n’est pas capable, tenant ce qu’il a soumis, d’en rester là, mais étend toujours son territoire autour de nous et nous enserre dans ses filets de toutes parts, nous qui temporisons et restons les bras croisés.

[10]

• νή : oui certes !
• περιιόντες < περί-ειμι : aller çà et là en flânant

Quand donc, Athéniens, quand ferez-vous ce qu’il faut ? Après quel malheur ? – quand, par Zeus, la nécessité s’imposera. Mais comment faut-il considérer ce qui arrive ? Pour ma part, en effet, je pense que pour des hommes libres, la honte devant ces événements constitue la plus grande nécessité. Ou bien voulez-vous, dites-moi, vous promenant de-ci de-là, vous informer les uns les autres : « que dit-on de neuf ? » Que pourrait-il arriver de plus neuf que de voir un Macédonien écraser les Athéniens et diriger la Grèce ? « Philippe est mort ? » « – Non par Zeus, mais il est malade ».

[11]

Que vous importe ? En effet, s’il lui arrivait malheur, bien vite vous vous fabriqueriez un autre Philippe, si du moins c’est comme cela que vous êtes attentifs aux événements ; celui-ci n’a pas tant tiré sa puissance de sa propre force que de notre négligence.

[12]

• ἐξεργάζομαι : réaliser, accomplir
• ἐπιστάντες : se tenir au-dessus de, être prêt pour
• ἀπηρτημένος < ἀπαρτάω-ῶ : séparer de

Or [supposons] ceci : s’il lui arrivait malheur, et si notre sort, qui s’occupe toujours mieux de nos affaires que nous-mêmes, nous rendait encore ce service, sachez que, étant sur les lieux et pouvant intervenir dans toutes les situations troublées, vous gouverneriez comme vous l’entendez ; mais dans la situation où vous êtes maintenant, même si les événements vous rendaient Amphipolis vous ne pourriez la récupérer, car vous n’êtes prêts ni par l’armement, ni par l’état d’esprit.