Ajax – Aryballe à figures noires, 620-600 av. J-C, © Musée du Louvre
Composition de la pièce | Prologue et Parodos | Premier épisode | Deuxième épisode |
Troisième épisode | Quatrième épisode | Exodos | Conclusion |
Ajax raconte comment Ajax, fils de Télamon, furieux d'avoir été frustré des armes d'Achille au bénéfice d'Ulysse, devient fou et, croyant massacrer les chefs Achéens, il massacre du bétail. Lorsqu'il retrouve sa lucidité, il comprend son déshonneur et se suicide.
La pièce est en deux parties très distinctes :
Par ailleurs, la pièce obéit à la structure classique de la tragédie grecque :
Athéna, Musée de l'Acropole, Athènes - © Michèle Tillard
(ΑΘHΝΑ) Ἀεὶ μέν, ὦ παῖ Λαρτίου, δέδορκά σε πεῖράν τιν´ ἐχθρῶν ἁρπάσαι θηρώμενον· Καὶ νῦν ἐπὶ σκηναῖς σε ναυτικαῖς ὁρῶ Αἴαντος, ἔνθα τάξιν ἐσχάτην ἔχει, πάλαι κυνηγετοῦντα καὶ μετρούμενον ἴχνη τὰ κείνου νεοχάραχθ´, ὅπως ἴδῃς εἴτ´ ἔνδον εἴτ´ οὐκ ἔνδον. Εὖ δέ ς´ ἐκφέρει κυνὸς Λακαίνης ὥς τις εὔρινος βάσις· ἔνδον γὰρ ἁνὴρ ἄρτι τυγχάνει, κάρα στάζων ἱδρῶτι καὶ χέρας ξιφοκτόνους· καί ς´ οὐδὲν εἴσω τῆσδε παπταίνειν πύλης ἔτ´ ἔργον ἐστίν, ἐννέπειν δ´ ὅτου χάριν σπουδὴν ἔθου τήνδ´, ὡς παρ´ εἰδυίας μάθῃς. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ὦ φθέγμ´ Ἀθάνας, φιλτάτης ἐμοὶ θεῶν, ὡς εὐμαθές σου, κἂν ἄποπτος ᾖς, ὅμως φώνημ´ ἀκούω καὶ ξυναρπάζω φρενί, χαλκοστόμου κώδωνος ὡς τυρσηνικῆς. Καὶ νῦν ἐπέγνως εὖ μ´ ἐπ´ ἀνδρὶ δυσμενεῖ βάσιν κυκλοῦντ´, Αἴαντι τῷ σακεσφόρῳ· κεῖνον γάρ, οὐδέν´ ἄλλον, ἰχνεύω πάλαι. Νυκτὸς γὰρ ἡμᾶς τῆσδε πρᾶγος ἄσκοπον ἔχει περάνας, —εἴπερ εἴργασται τάδε· ἴσμεν γὰρ οὐδὲν τρανές, ἀλλ´ ἀλώμεθα· κἀγὼ ´θελοντὴς τῷδ´ ὑπεζύγην πόνῳ. Ἐφθαρμένας γὰρ ἀρτίως εὑρίσκομεν λείας ἁπάσας καὶ κατηναρισμένας ἐκ χειρὸς αὐτοῖς ποιμνίων ἐπιστάταις. Τήνδ´ οὖν ἐκείνῳ πᾶς τις αἰτίαν νέμει. Καί μοί τις ὀπτὴρ αὐτὸν εἰσιδὼν μόνον πηδῶντα πεδία σὺν νεορράντῳ ξίφει φράζει τε κἀδήλωσεν· εὐθέως δ´ ἐγὼ κατ´ ἴχνος ᾄσσω, καὶ τὰ μὲν σημαίνομαι, τὰ δ´ ἐκπέπληγμαι κοὐκ ἔχω μαθεῖν ὅτου. Καιρὸν δ´ ἐφήκεις· πάντα γὰρ τά τ´ οὖν πάρος τά τ´ εἰσέπειτα σῇ κυβερνῶμαι χερί. (ΑΘΑΝΑ) Ἔγνων, Ὀδυσσεῦ, καὶ πάλαι φύλαξ ἔβην τῇ σῇ πρόθυμος εἰς ὁδὸν κυναγίᾳ. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἦ καί, φίλη δέσποινα, πρὸς καιρὸν πονῶ ; (ΑΘΑΝΑ) Ὡς ἔστιν ἀνδρὸς τοῦδε τἄργα ταῦτά σοι. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Καὶ πρὸς τί δυσλόγιστον ὧδ´ ᾖξεν χέρα ; (ΑΘΑΝΑ) Χόλῳ βαρυνθεὶς τῶν Ἀχιλλείων ὅπλων. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Τί δῆτα ποίμναις τήνδ´ ἐπεμπίπτει βάσιν ; (ΑΘΑΝΑ) Δοκῶν ἐν ὑμῖν χεῖρα χραίνεσθαι φόνῳ. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἦ καὶ τὸ βούλευμ´ ὡς ἐπ´ Ἀργείοις τόδ´ ἦν ; (ΑΘΑΝΑ) Κἂν ἐξεπράξατ´, εἰ κατημέλης´ ἐγώ. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ποίαισι τόλμαις ταῖσδε καὶ φρενῶν θράσει ; (ΑΘΑΝΑ) Νύκτωρ ἐφ´ ὑμᾶς δόλιος ὁρμᾶται μόνος. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἦ καὶ παρέστη κἀπὶ τέρμ´ ἀφίκετο; (ΑΘΑΝΑ) Καὶ δὴ ´πὶ δισσαῖς ἦν στρατηγίσιν πύλαις. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Καὶ πῶς ἐπέσχε χεῖρα μαιμῶσαν φόνου ; (ΑΘΑΝΑ) Ἐγώ σφ´ ἀπείργω, δυσφόρους ἐπ´ ὄμμασι γνώμας βαλοῦσα τῆς ἀνηκέστου χαρᾶς, καὶ πρός τε ποίμνας ἐκτρέπω σύμμικτά τε λείας ἄδαστα βουκόλων φρουρήματα· ἔνθ´ εἰσπεσὼν ἔκειρε πολύκερων φόνον κύκλῳ ῥαχίζων· κἀδόκει μὲν ἔσθ´ ὅτε δισσοὺς Ἀτρείδας αὐτόχειρ κτείνειν ἔχων, ὅτ´ ἄλλοτ´ ἄλλον ἐμπίτνων στρατηλατῶν. Ἐγὼ δὲ φοιτῶντ´ ἄνδρα μανιάσιν νόσοις ὤτρυνον, εἰσέβαλλον εἰς ἕρκη κακά. Κἄπειτ´ ἐπειδὴ τοῦδ´ ἐλώφησεν φόνου, τοὺς ζῶντας αὖ δεσμοῖσι συνδήσας βοῶν ποίμνας τε πάσας εἰς δόμους κομίζεται, ὡς ἄνδρας, οὐχ ὡς εὔκερων ἄγραν ἔχων· καὶ νῦν κατ´ οἴκους συνδέτους αἰκίζεται. Δείξω δὲ καὶ σοὶ τήνδε περιφανῆ νόσον, ὡς πᾶσιν Ἀργείοισιν εἰσιδὼν θροῇς. Θαρσῶν δὲ μίμνε μηδὲ συμφορὰν δέχου τὸν ἄνδρ´· ἐγὼ γὰρ ὀμμάτων ἀποστρόφους αὐγὰς ἀπείρξω σὴν πρόσοψιν εἰσιδεῖν. Οὗτος, σὲ τὸν τὰς αἰχμαλωτίδας χέρας δεσμοῖς ἀπευθύνοντα προσμολεῖν καλῶ. Αἴαντα φωνῶ· στεῖχε δωμάτων πάρος. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Τί δρᾷς, Ἀθάνα ;μηδαμῶς σφ´ ἔξω κάλει. (ΑΘΑΝΑ) Οὐ σῖγ´ ἀνέξῃ, μηδὲ δειλίαν ἀρῇ ; (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Μή, πρὸς θεῶν· ἀλλ´ ἔνδον ἀρκείτω μένων. (ΑΘΑΝΑ) Τί μὴ γένηται ;πρόσθεν οὐκ ἀνὴρ ὅδ´ ἦν ; (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἐχθρός γε τῷδε τἀνδρὶ καὶ τανῦν ἔτι. (ΑΘΑΝΑ) Οὔκουν γέλως ἥδιστος εἰς ἐχθροὺς γελᾶν ; (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἐμοὶ μὲν ἀρκεῖ τοῦτον ἐν δόμοις μένειν. (ΑΘΑΝΑ) Μεμηνότ´ ἄνδρα περιφανῶς ὀκνεῖς ἰδεῖν ; (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Φρονοῦντα γάρ νιν οὐκ ἂν ἐξέστην ὄκνῳ. (ΑΘΑΝΑ) Ἀλλ´ οὐδὲ νῦν σε μὴ παρόντ´ ἴδῃ πέλας. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Πῶς ;εἴπερ ὀφθαλμοῖς γε τοῖς αὐτοῖς ὁρᾷ. (ΑΘΑΝΑ) Ἐγὼ σκοτώσω βλέφαρα καὶ δεδορκότα. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Γένοιτο μεντἂν πᾶν θεοῦ τεχνωμένου. (ΑΘΑΝΑ) Σίγα νυν ἑστώς, καὶ μέν´ ὡς κυρεῖς ἔχων. (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Μένοιμ´ ἄν· ἤθελον δ´ ἂν ἐκτὸς ὢν τυχεῖν. (ΑΘΑΝΑ) Ὦ οὗτος, Αἶαν, δεύτερόν σε προσκαλῶ· τί βαιὸν οὕτως ἐντρέπῃ τῆς συμμάχου; |
ATHENA |
(ΑΙΑΣ) Ὦ χαῖρ´, Ἀθάνα, χαῖρε, Διογενὲς τέκνον, ὡς εὖ παρέστης· καί σε παγχρύσοις ἐγὼ στέψω λαφύροις τῆσδε τῆς ἄγρας χάριν. (ΑΘΑΝΑ) Καλῶς ἔλεξας· ἀλλ´ ἐκεῖνό μοι φράσον, ἔβαψας ἔγχος εὖ πρὸς Ἀργείων στρατῷ; (ΑΙΑΣ) Κόμπος πάρεστι κοὐκ ἀπαρνοῦμαι τὸ μή. (ΑΘΑΝΑ) Ἦ καὶ πρὸς Ἀτρείδαισιν ᾔχμασας χέρας; (ΑΙΑΣ) Ὥστ´ οὔποτ´ Αἴαντ´, οἶδ´, ἀτιμάσους´ ἔτι. (ΑΘΑΝΑ) Τεθνᾶσιν ἅνδρες, ὡς τὸ σὸν ξυνῆκ´ ἐγώ. (ΑΙΑΣ) Θανόντες ἤδη τἄμ´ ἀφαιρείσθων ὅπλα. (ΑΘΑΝΑ) Εἶεν· τί γὰρ δὴ παῖς ὁ τοῦ Λαερτίου; ποῦ σοι τύχης ἕστηκεν; ἦ πέφευγέ σε; (ΑΙΑΣ) Ἦ τοὐπίτριπτον κίναδος ἐξήρου μ´ ὅπου; (ΑΘΑΝΑ) Ἔγωγ´· Ὀδυσσέα τὸν σὸν ἐνστάτην λέγω. (ΑΙΑΣ) Ἥδιστος, ὦ δέσποινα, δεσμώτης ἔσω θακεῖ· θανεῖν γὰρ αὐτὸν οὔ τί πω θέλω. (ΑΘΑΝΑ) Πρὶν ἂν τί δράσῃς ἢ τί κερδάνῃς πλέον; (ΑΙΑΣ) Πρὶν ἂν δεθεὶς πρὸς κίον´ ἑρκείου στέγης— (ΑΘΑΝΑ) Τί δῆτα τὸν δύστηνον ἐργάσῃ κακόν; (ΑΙΑΣ) Μάστιγι πρῶτον νῶτα φοινιχθεὶς θάνῃ. (ΑΘΑΝΑ) Μὴ δῆτα τὸν δύστηνον ὧδέ γ´ αἰκίσῃ. (ΑΙΑΣ) Χαίρειν, Ἀθάνα, τἄλλ´ ἐγώ ς´ ἐφίεμαι, κεῖνος δὲ τείσει τήνδε κοὐκ ἄλλην δίκην. (ΑΘΑΝΑ) Σὺ δ´ οὖν, ἐπειδὴ τέρψις ἥδε σοι τὸ δρᾶν, χρῶ χειρί, φείδου μηδὲν ὧνπερ ἐννοεῖς. (ΑΙΑΣ) Χωρῶ πρὸς ἔργον, τοῦτό σοι δ´ ἐφίεμαι, τοιάνδ´ ἀεί μοι σύμμαχον παρεστάναι. |
AJAX Ô salut, Athéna, salut, fille de Zeus, que tu m'as bien assisté ! Moi, je te couvrirai de dépouilles toutes en or, grâce à cette chasse. ATHENA : Tu as bien dit ; mais dis-moi cela, tu as bien plongé ton épée dans le sang des guerriers Argiens ? AJAX : C'est un sujet d'orgueil et je ne le nie pas. ATHENA : Alors tu as aussi levé la main contre les Atrides ? AJAX : Ainsi, je le sais, ils n'humilierons plus Ajax. ATHENA : Ces hommes sont morts, si je te comprends bien. AJAX : Morts désormais, qu'ils me prennent mes armes ! ATHENA : Soit. Mais qu'en est-il du fils de Laërte ? Quel est son sort ? Ou t'a-t-il échappé ? AJAX : Tu me demandes où es ce rusé coquin ? ATHENA : Oui. Je veux parler d'Ulysse, ton adversaire. AJAX : Le plus agréable, maîtresse ! il séjourne, prisonnier, chez moi. Je ne veux pas qu'il meure encore. ATHENA : Avant que tu ne fasses quoi ? Que tu gagnes quoi de plus ? AJAX : Avant qu'attaché au pilier de ma maison... ATHENA : Quel mal feras-tu à ce malheureux ? AJAX : Qu'il meure, le dos en sang sous le fouet. ATHENA : Ne maltraite pas ainsi ce malheureux. AJAX : Salut, Athéna ! Je te cèderai tout le reste, mais cet homme subira ce châtiment-là et pas un autre. ATHENA : Hé bien, puisque c'est ton plaisir de faire cela, frappe, n'épargne rien de ce que tu as en tête. AJAX : Je me mets à l'ouvrage. Je te demande ceci, d'être toujours une telle alliée pour moi. |
(ΑΘΑΝΑ) Ὁρᾷς, Ὀδυσσεῦ, τὴν θεῶν ἰσχὺν ὅση; Τούτου τίς ἄν σοι τἀνδρὸς ἢ προνούστερος ἢ δρᾶν ἀμείνων ηὑρέθη τὰ καίρια; (ΟΔΥΣΣΕΥΣ) Ἐγὼ μὲν οὐδέν´ οἶδ´· ἐποικτίρω δέ νιν δύστηνον ἔμπας, καίπερ ὄντα δυσμενῆ, ὁθούνεκ´ ἄτῃ συγκατέζευκται κακῇ, οὐδὲν τὸ τούτου μᾶλλον ἢ τοὐμὸν σκοπῶν. Ὁρῶ γὰρ ἡμᾶς οὐδὲν ὄντας ἄλλο πλὴν εἴδωλ´, ὅσοιπερ ζῶμεν, ἢ κούφην σκιάν. (ΑΘΑΝΑ) Τοιαῦτα τοίνυν εἰσορῶν ὑπέρκοπον μηδέν ποτ´ εἴπῃς αὐτὸς ἐς θεοὺς ἔπος, μηδ´ ὄγκον ἄρῃ μηδέν´, εἴ τινος πλέον ἢ χειρὶ βρίθεις ἢ μακροῦ πλούτου βάθει· ὡς ἡμέρα κλίνει τε κἀνάγει πάλιν ἅπαντα τἀνθρώπεια· τοὺς δὲ σώφρονας θεοὶ φιλοῦσι καὶ στυγοῦσι τοὺς κακούς. |
ATHENA Tu vois, Ulysse, quelle est la puissance des dieux ? Qui était plus prudent que cet homme, qui fut plus brave que lui pour agir à l'occasion ? ULYSSE : Moi je n'en connais pas. Je le plains dans son malheur, bien qu'il soit mon ennemi, parce qu'il plie sous le désastre, et c'est moins lui que je regarde, que moi. Je vois que nous ne sommes rien d'autre que des fantômes, nous tous qui vivons, ou qu'une ombre légère. ATHENA : Hé bien donc, observe cela et garde-toi de jamais dire toi-même une parole insolente envers les dieux, ne sois jamais orgueilleux, si tu tires quelque avantage de ta main ou d'un tas d'amples richesses ; car un jour fait monter ou redescendre toutes choses humaines ; les dieux aiment les gens raisonnables et haïssent les méchants. |
La Parodos est l'entrée du chœur. Celui-ci est composé de matelots, alliés d'Ajax (on se souvient qu'Athéna parlait des "baraques de marins" où logeait Ajax, vers 3)
(ΧΟΡΟΣ) Τελαμώνιε παῖ, τῆς ἀμφιρύτου Σαλαμῖνος ἔχων βάθρον ἀγχιάλου, σὲ μὲν εὖ πράσσοντ´ ἐπιχαίρω· σὲ δ´ ὅταν πληγὴ Διὸς ἢ ζαμενὴς λόγος ἐκ Δαναῶν κακόθρους ἐπιβῇ, μέγαν ὄκνον ἔχω καὶ πεφόβημαι πτηνῆς ὡς ὄμμα πελείας. Ὡς καὶ τῆς νῦν φθιμένης νυκτὸς μεγάλοι θόρυβοι κατέχους´ ἡμᾶς ἐπὶ δυσκλείᾳ, σὲ τὸν ἱππομανῆ λειμῶν´ ἐπιβάντ´ ὀλέσαι Δαναῶν βοτὰ καὶ λείαν ἥπερ δορίληπτος ἔτ´ ἦν λοιπή, κτείνοντ´ αἴθωνι σιδήρῳ. Τοιούσδε λόγους ψιθύρους πλάσσων εἰς ὦτα φέρει πᾶσιν Ὀδυσσεύς, καὶ σφόδρα πείθει· περὶ γὰρ σοῦ νῦν εὔπειστα λέγει, καὶ πᾶς ὁ κλύων τοῦ λέξαντος χαίρει μᾶλλον τοῖς σοῖς ἄχεσιν καθυβρίζων. Τῶν γὰρ μεγάλων ψυχῶν ἱεὶς οὐκ ἂν ἁμάρτοις· κατὰ δ´ ἄν τις ἐμοῦ τοιαῦτα λέγων οὐκ ἂν πείθοι· πρὸς γὰρ τὸν ἔχονθ´ ὁ φθόνος ἕρπει· καίτοι σμικροὶ μεγάλων χωρὶς σφαλερὸν πύργου ῥῦμα πέλονται· μετὰ γὰρ μεγάλων βαιὸς ἄριστ´ ἄν, καὶ μέγας ὀρθοῖθ´ ὑπὸ μικροτέρων· ἀλλ´ οὐ δυνατὸν τοὺς ἀνοήτους τούτων γνώμας προδιδάσκειν. Ὑπὸ τοιούτων ἀνδρῶν θορυβῇ· χἠμεῖς οὐδὲν σθένομεν πρὸς ταῦτ´ ἀπαλέξασθαι σοῦ χωρίς, ἄναξ· ἀλλ´– ὅτε γὰρ δὴ τὸ σὸν ὄμμ´ ἀπέδραν, παταγοῦσιν ἅπερ πτηνῶν ἀγέλαι – μέγαν αἰγυπιόν γ´ ὑποδείσαντες, τάχ´ ἄν, ἐξαίφνης εἰ σὺ φανείης, σιγῇ πτήξειαν ἄφωνοι. |
LE CHORYPHEE : |
Ce premier épisode, le plus long de la pièce avec presque 400 vers, commence par un mélodrame, c'est-à-
dire une partie "parlée-chantée" que nous n'aurons pas à traduire pour le programme de l'ENS de Lyon 2017.
Nous assistons à l'entrée de la phrygienne Tecmesse, captive et épouse aimée d'Ajax, qui apprend au chœur
ce que le spectateur sait déjà : qu'Ajax, pris de folie, s'est déshonoré en massacrant le bétail en lieu
et place des chefs Argiens.
Il peut nous paraître surprenant, à nous modernes, qu'Ajax soit humilié non pour avoir fomenté le meurtre
des Atrides (ce qui pour nous relèverait du meurtre, et, en temps de guerre, de la haute trahison), mais
pour s'être trompé de cible. C'est que la vengeance fait partie des "valeurs" héroïques, alors que le
massacre du bétail (et accessoirement des bouviers) est un acte à la fois ridicule et anti-héroïque qui
fait déchoir le héros.
Tecmesse nous apprend aussi, à nous spectateurs, qu'Ajax, que nous avions quitté en plein délire, a recouvré
toute sa lucidité – pour son plus grand malheur.
(ΧΟΡΟΣ) Ἀλλ´ εἰ πέπαυται, κάρτ´ ἂν εὐτυχεῖν δοκῶ· φρούδου γὰρ ἤδη τοῦ κακοῦ μείων λόγος. (ΤΕΚΜΗΣΣΑ) Πότερα δ´ ἄν, εἰ νέμοι τις αἵρεσιν, λάβοις, φίλους ἀνιῶν αὐτὸς ἡδονὰς ἔχειν ἢ κοινὸς ἐν κοινοῖσι λυπεῖσθαι ξυνών; (ΧΟΡΟΣ) Τό τοι διπλάζον, ὦ γύναι, μεῖζον κακόν. (ΤΕΚΜΗΣΣΑ) Ἡμεῖς ἄρ´ οὐ νοσοῦντες ἀτώμεσθα νῦν. (ΧΟΡΟΣ) Πῶς τοῦτ´ ἔλεξας; οὐ κάτοιδ´ ὅπως λέγεις. (ΤΕΚΜΗΣΣΑ) Ἁνὴρ ἐκεῖνος, ἡνίκ´ ἦν ἐν τῇ νόσῳ, αὐτὸς μὲν ἥδεθ´ οἷσιν εἴχετ´ ἐν κακοῖς, ἡμᾶς δὲ τοὺς φρονοῦντας ἠνία ξυνών· νῦν δ´ ὡς ἔληξε κἀνέπνευσε τῆς νόσου, κεῖνός τε λύπῃ πᾶς ἐλήλαται κακῇ, ἡμεῖς θ´ ὁμοίως οὐδὲν ἧσσον ἢ πάρος. Ἆρ´ ἔστι ταῦτα δὶς τός´ ἐξ ἁπλῶν κακά; (ΧΟΡΟΣ) Ξύμφημι δή σοι καὶ δέδοικα μὴ ´κ θεοῦ πληγή τις ἥκῃ. Πῶς γάρ, εἰ πεπαυμένος μηδέν τι μᾶλλον ἢ νοσῶν εὐφραίνεται; (ΤΕΚΜΗΣΣΑ) Ὡς ὧδ´ ἐχόντων τῶνδ´ ἐπίστασθαί σε χρή. (ΧΟΡΟΣ) Τίς γάρ ποτ´ ἀρχὴ τοῦ κακοῦ προσέπτατο; δήλωσον ἡμῖν τοῖς ξυναλγοῦσιν τύχας. (ΤΕΚΜΗΣΣΑ) Ἅπαν μαθήσῃ τοὔργον, ὡς κοινωνὸς ὤν. Κεῖνος γὰρ ἄκρας νυκτός, ἡνίχ´ ἕσπεροι λαμπτῆρες οὐκέτ´ ᾖθον, ἄμφηκες λαβὼν ἐμαίετ´ ἔγχος ἐξόδους ἕρπειν κενάς. Κἀγὼ ´πιπλήσσω καὶ λέγω· «Τί χρῆμα δρᾷς, Αἴας; τί τήνδ´ ἄκλητος οὔθ´ ὑπ´ ἀγγέλων κληθεὶς ἀφορμᾷς πεῖραν οὔτε του κλύων σάλπιγγος; ἀλλὰ νῦν γε πᾶς εὕδει στρατός.» Ὁ δ´ εἶπε πρός με βαί´, ἀεὶ δ´ ὑμνούμενα· «Γύναι, γυναιξὶ κόσμον ἡ σιγὴ φέρει.» Κἀγὼ μαθοῦς´ ἔληξ´, ὁ δ´ ἐσσύθη μόνος· καὶ τὰς ἐκεῖ μὲν οὐκ ἔχω λέγειν πάθας· ἔσω δ´ ἐσῆλθε συνδέτους ἄγων ὁμοῦ ταύρους, κύνας βοτῆρας, εὔκερών τ´ ἄγραν. Καὶ τοὺς μὲν ηὐχένιζε, τοὺς δ´ ἄνω τρέπων ἔσφαζε κἀρράχιζε, τοὺς δὲ δεσμίους ᾐκίζεθ´ ὥστε φῶτας ἐν ποίμναις πίτνων. Τέλος δ´ ἀπᾴξας διὰ θυρῶν σκιᾷ τινι λόγους ἀνέσπα τοὺς μὲν Ἀτρειδῶν κάτα, τοὺς δ´ ἀμφ´ Ὀδυσσεῖ, συντιθεὶς γέλων πολύν, ὅσην κατ´ αὐτῶν ὕβριν ἐκτείσαιτ´ ἰών· κἄπειτ´ ἀπᾴξας αὖθις ἐς δόμους πάλιν ἔμφρων μόλις πως ξὺν χρόνῳ καθίσταται. Καὶ πλῆρες ἄτης ὡς διοπτεύει στέγος, παίσας κάρα θώϋξεν· ἐν δ´ ἐρειπίοις νεκρῶν ἐρειφθεὶς ἕζετ´ ἀρνείου φόνου, κόμην ἀπρὶξ ὄνυξι συλλαβὼν χερί. Καὶ τὸν μὲν ἧστο πλεῖστον ἄφθογγος χρόνον· ἔπειτ´ ἐμοὶ τὰ δείν´ ἐπηπείλης´ ἔπη, εἰ μὴ φανοίην πᾶν τὸ συντυχὸν πάθος, κἀνήρετ´ ἐν τῷ πράγματος κυροῖ ποτε. Κἀγώ, φίλοι, δείσασα τοὐξειργασμένον ἔλεξα πᾶν ὅσονπερ ἐξηπιστάμην. Ὁ δ´ εὐθὺς ἐξῴμωξεν οἰμωγὰς λυγράς, ἃς οὔποτ´ αὐτοῦ πρόσθεν εἰσήκους´ ἐγώ· πρὸς γὰρ κακοῦ τε καὶ βαρυψύχου γόους τοιούσδ´ ἀεί ποτ´ ἀνδρὸς ἐξηγεῖτ´ ἔχειν· ἀλλ´ ἀψόφητος ὀξέων κωκυμάτων ὑπεστέναζε, ταῦρος ὣς βρυχώμενος. Νῦν δ´ ἐν τοιᾷδε κείμενος κακῇ τύχῃ ἄσιτος ἁνήρ, ἄποτος, ἐν μέσοις βοτοῖς σιδηροκμῆσιν ἥσυχος θακεῖ πεσών· καὶ δῆλός ἐστιν ὥς τι δρασείων κακόν· τοιαῦτα γάρ πως καὶ λέγει κὠδύρεται. Ἀλλ´, ὦ φίλοι, τούτων γὰρ οὕνεκ´ ἐστάλην, ἀρήξατ´ εἰσελθόντες, εἰ δύνασθέ τι· φίλων γὰρ οἱ τοιοίδε νικῶνται λόγοις. (ΧΟΡΟΣ) Τέκμησσα, δεινά, παῖ Τελεύταντος, λέγεις ἡμῖν, τὸν ἄνδρα διαπεφοιβάσθαι κακοῖς. |
LE CHORYPHÉE : Mais si la
crise est finie, il me semble que cela ira tout à fait bien.
Dès que le mal est parti, en effet, le discours est moindre. |
Avec moins de 50 vers, et constitué du seul discours d'Ajax, ce second épisode est d'une brièveté remarquable, compensée par l'intensité dramatique du passage.
Nous avions quitté Ajax décidé à se suicider, et intimant brutalement à Tecmesse l'ordre de fermer la porte sur lui, insoucieux de sa douleur à elle, ni de celle de ses compagnons marins.
Ici, Ajax semble métamorphosé :
Ajax est-il sincère ? Quoi qu'il en soit, il retrouve ici une partie de sa grandeur morale perdue : il s'humanise, se montre capable de raison et de respect envers les dieux. Il n'est plus le forcené du premier épisode, qui se réjouissait du massacre, et voulait torturer à mort Ulysse.
Ce discours semble destiné à détourner les craintes et les soupçons de Tecmesse et des marins. Il parle de l'avenir comme s'il n'était pas sur le point de mourir (Τοιγἀρ τò λοίπον εἰσόμεσθα μèν θεοῖς εἴκειν... (666-67) ; ὠφελεῖν βουλήσομαι... (681)) – et de fait, le chœur va y croire, et se réjouir au moment même où Ajax se suicidera.
Cependant, de nombreux indices montrent qu'Ajax n'a en rien renoncé à ses projets.
Ajax nous est d'abord apparu comme un héros tout d'une pièce, obsédé par la haine et la colère, incapable d'empathie, ne connaissant que la force brutale.
Par ce mensonge, peut-être cherche-t-il à détourner les soupçons, mais peut-être aussi à épargner un temps ses proches : il apparaît plus humain, plus calme, plus raisonnable... Il gagne ici en grandeur et en humanité.
Ce troisième épisode comprend trois scènes :
Insistance sur le "rire" des adversaires d'Ajax - cette remarque de Tecmesse tend à rendre profondément antipathiques ceux-ci, et par effet de contraste, plus sympathique celui-là. D'autant que son premier discours l'a humanisé, et que le second l'a montré réconcilié avec les dieux, qu'il invoque tour à tour...
La culpabilité des Atrides, d'abord à peine suggérée, se précise ici.